Interview met José Saramago

Interview uitgevoerd door Sander de Vaan, oorspronkelijk gepubliceerd in Diario 16.

IK DENK DAT WE NOG GEEN MENSEN ZIJN

Waarom noemde u uw roman “Het evangelie volgens Jezus Christus”, als hij geen verteller is?

In 1987, toen ik veel bijziender was dan nu, stak ik een straat over in Sevilla, keek overal naar de auto’s, en in al die verwarring zag ik een kiosk en las in het Portugees, wat zeer zeldzaam is in Sevilla, de titel uit een boek: “Het evangelie volgens Jezus Christus”. Ik bleef lopen, ik stopte, ik ging terug om het te controleren, maar er was niets, het was een optische illusie. Later dacht ik erover na en schreef dit boek, maar ik kon de titel niet meer veranderen, omdat het op die manier was geboren.

De roman is een weerspiegeling van een niet-christen over het christendom, waarom schreef hij het?

Ik ben geen gelovige, ik geloof niet in het bestaan ​​van God en juist daarom ben ik erg geïnteresseerd. Voor mij zijn de kerken allemaal het instrument van een aardse kracht en niet transcendent. Ze zijn uitgevonden door mensen in de naam van een almachtige God, en daarom doden ze elkaar, zodat ze op een dag voor God zullen zitten, die zal moeten kiezen tussen alles of de zijne. Ik wil niemand verdedigen, maar het lijkt absurd om me voor te stellen dat de enige God die van de joden is en dat hij de joden zal kiezen om hem voor eeuwig te vergezellen, terwijl de christenen naar de hel zullen gaan, of andersom. Als God bestaat, zou het er één zijn, het heeft geen zin om je voor te stellen dat de ene God blanken heeft geschapen en een andere God zwart of geel heeft uitgevonden.

Maar in zijn boek staan ​​verschillende goden, en de God van het Joodse volk wil de anderen elimineren …

Ja, wanneer de mens in de naam van God tegen een andere man vecht, is het alsof in de gedachten van deze mannen een God vecht tegen een andere God. Dus mijn fictie is om me een God voor te stellen die, als de God van een kleine stad, zich wil wenden tot een universele God. Dat is waarom hij een martelaar kiest, omdat sommige dingen martelaren nodig hebben, en daar hebben we een jonge man die God koel kiest om te bouwen op zijn bloed, zijn offer, een grote kracht.

En de jonge man in zijn roman voelt zich enorm bedroefd door deze goddelijke keuze …

Omdat hij niet begrijpt wat ze van hem willen. Er is het paradigma van een mensheid die zichzelf zoekt, die de mensheid in zichzelf zoekt. Omdat ik geloof dat we nog geen mensen zijn, misschien zullen we dat ooit wel zijn.

Je hebt gezegd dat je geen gelovige bent, beschouw je jezelf als een atheïst of een agnost?

Filosofisch ben ik atheïst, maar dat betekent niet veel omdat mijn mentaliteit die van een christen is. Ik kan geen ander hebben, ik ben geboren in een land en een cultuur doordrenkt met het christendom. Ik kan me zelfs geen samenleving voorstellen zonder God.

Je hebt altijd het recht op ketterij verdedigd, wat in jouw woorden ‘de ontkenning van de waarheid is om te geloven’. Voel je je nu geen dubbele ketter, omdat je naast atheïst ook communist bent?

Welnu, we leven in een tragische tijd, maar dat heeft niets te maken met mijn overtuigingen. Ik denk dat we misschien op een dag tot een manier van leven kunnen komen die echt menselijk is. Ik denk echt niet dat ik mijn leven moet strijden tegen anderen, om me helemaal gelukkig te voelen. Mijn hele wezen verwerpt dat, omdat we niet allemaal alles kunnen hebben, het nodig is om anderen te elimineren, om meer te hebben. Misschien is de mens hopeloos, maar ik wil denken dat we een gemeenschappelijk levensgevoel kunnen bereiken waarin sociale rechtvaardigheid heerst.

Maar kan met het communisme alleen sociale rechtvaardigheid worden bereikt?

Ik kan gewoon geen andere ideologie vinden die me hoop geeft dat dit zou kunnen gebeuren. We leven nu in een soort kapitalisme dat lijkt op het woeste kapitalisme in de 19e eeuw, en de gevolgen zijn er. Zelfs in Europa, dat als vakbond is georganiseerd, zijn er 18 miljoen werklozen. Dus vraag ik me af: staat de mens ten dienste van de economie, of staat de economie ten dienste van de mens?

Maar vergis u niet, “echt communisme” werkte helemaal niet …

Nee, het was een ramp, maar dat betekent niet dat je niet opnieuw moet beginnen. Je moet uitgaan van fouten en misdaden, maar dat wil niet zeggen dat alles voorbij is. We moeten blijven wachten en vooral in gedachten houden dat macht, wat het ook is, altijd een risico is. Hoewel de macht zichzelf tot beschermer van het volk verklaart, moet men altijd vermoeden dat dit niet waar is. En de enige manier om de kwaadaardige gevolgen van het kantoor van de macht te verminderen, is door de burger permanent in te grijpen, zo niet, dan is de verleiding van corruptie dodelijk.

Je bent erg kritisch geweest over de culturele hoofdstad van Lissabon, waarom?

Ik ben tegen het fenomeen “cultureel kapitaal”. Net wanneer Europa een creativiteitscrisis doormaakt, worden culturele hoofdsteden uitgevonden, een soort culturele hypermarkten met een oppervlakkige culturele geschiedenis. De culturele hoofdstad betekent niets voor de culturele toekomst van Lissabon, de culturele realiteit is niet die van dit jaar, het was die van 1993 en het zal die van 1995 zijn.

Maar hij ging zelfs zo ver om te zeggen dat een dood land geen levende cultuur kan voortbrengen …

Je moet de context begrijpen waarin ik dat zei. Mijn land leeft, het werkt, er zijn mensen, maar we hebben geen idee van een toekomst die van ons is. We hebben altijd met grote moeite geleefd om onszelf te zijn, maar op dit moment zijn we afhankelijk van alles en iedereen, en we hebben niet meer ideeën dan ze ons vertellen dat we zouden moeten hebben. Als ik zeg dat Portugal dood is, komt dat omdat we geen nationaal project hebben geïntegreerd in de internationale gemeenschap. We leven in een wereld van onderlinge afhankelijkheid, maar het is noodzakelijk dat elk land is wat het is, en dat het een goede of slechte relatie heeft met zijn buren, maar dat het zo is. Ik vrees dus dat Portugal op weg is naar de ergst mogelijke dood, namelijk de dood door ontslag.

De cultuur leeft echter heel erg, je wordt zelf beschouwd als een van de grote vernieuwers van het westerse verhaal …

We hebben een oude cultuur en daarin zijn we niet dood. Cultuur is wat ons toch houdt met iets dat iedereen gemeen heeft. Maar wat betreft onze identiteit, dat wil zeggen, wat gaan we doen? Voor wie zijn we waarvoor we hier zijn? Er is een grote raadsel. En als een land van alles en iedereen afhankelijk is, kan men zeggen dat het dood is.

Dit jaar is de ‘evolutie van anjers’ 20 jaar oud, wat blijft er van over?

Er blijft iets over. We hebben een democratie, soms formeler dan doeltreffend, er is vrijheid van meningsuiting. Maar er is weinig over van wat velen 20 jaar geleden geloofden: dat er iets zou kunnen worden ingesteld dat we niet echt socialisme zouden kunnen noemen, maar concreet socialisme. Tegenwoordig zijn we het armste land van de Europese Unie en we hebben geen andere keuze dan de regels en gevolgen te accepteren van een gemeenschapsmacht, die in economisch opzicht is ingesteld met een aantal kenmerken die sterk lijken op het Sovjet-systeem. De Sovjets waren gewoon slechte leerlingen, vergeleken met wat ze nu in Europa doen.

Hoe ziet u de huidige relatie tussen Portugal en Spanje?

Spanje lijdt aan een amputatiecomplex, omdat het op de kaart moet worden gepresenteerd zoals het is, als het zonder Portugal wordt gepresenteerd, is het zeer zeldzaam, geamputeerd. Dus probeert ze amputatie te vergeten, en het gevolg is minachting. Van onze kant kwamen alle kwalen altijd uit Spanje. Maar dingen veranderen. We kunnen elkaar alleen beter leren kennen door middel van cultuur, daar is de politiek niet voor. Franco en Salazar waren, maar we hebben elkaar nog niet ontmoet …